Ինչպես ասում է հայկական-ավանդական ասացվածքը. "Կարմիր կովը իր կաշին չի փոխի":Թերևս վերոհիշյալը ոչ թե վերաբերվում է տատմորս, այլ նրա երեխաների թոռներին՝ հատկապես ինձ: Տարիքն առած տատս պատմում էր, թե ինչպես է մեծացել Լոռվա գեղատեսիլ բնության գրկում:Եվ ամեն անգամ պատմելիս ոչ թե հիշում էր Լոռվա բնությունը, այլ՝ իր մորը: Զառամյալ կնոջից՝ տատմորիցս, շատ էի վախենում:Եվ ամեն անգամ, երբ նայում էինք ընտանեկան ալբոմը և արդեն պետք է հասնեի տատմորս նկարին` մեկ էջ թերթելու փոխարեն թերթում էի բազմահազար էջեր:Նրա նկարը մեկ անգամ էի տեսել՝ փոքր տարիքում և տեսնելուց էլ վախը համակել էր հոգիս: Եվ այդպես էր այնքան ժամանակ մինչև չլսեցի տատիս բազմապիսի պատմությունները: Հերթական անգամ, երբ թերթում էի ալբոմը, առանց երկյուղի բացեցի և ուշադիր նայեցի նրա նկարին:Սակայն կարծես արյունը սառել էր երակներումս...Աչքերս հառած նրա աչքերին՝ հիշեցի տատիկիս պատմածը: Պատմում էր, թե մեկ էլ մի երեկո նստած են եղել:Զանգել է եղբայրներից մեկը (ի դեպ եղբայրների մասին միշտ խոսում էր խոր կարոտով և ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն էր, որ երկրագնդի վրա նրանց նմանները չեն եղել) և ասել՝ թե մայրը իրեն վատ է զգում:Դե խեղճ կինն էլ 100 տարեկան, բոլորը խառնվել են իրար:Եվ նույն պահին բռնել են Լոռվա ճանապարհը:
Հասել են տեղ և ինչ են տեսել՝ անբեկանելին:100-ամյա կինը ծաղկանոցում խնամում է իր ծաղիկները:Սիրտները տեղն է ընկել: ...Անցել է մի որոշ ժամանակ:Եվ "հերթական արկածը":Կրկին զանգել է եղբայրներից մեկը...Շնչակտուր հասել են գյուղ:Եվ կարող եք պատկերացնել, թե ի՞նչ են տեսել:Տատիկիս մայրը ոտքերը մեկնած բազմոցի երկայնքով՝ կիսանստած, իբրև թե թերթ է կարդում:Եղբայրները գիտեին, որ այլևս հերթական անգամներից չէ, ուղղակի թերթը, ակնոցները պահը մեղմացնելու համար էին:Տատս չի հավատացել:Մոտեցել է, համբուրել և զգալով սառնությունը՝ ստուգել է սրտի զարկերը:Եվ... Եվ այսօր էլ հերթական անգամներից էր:Ընտանեկան ալբոմը թերթելուց ուղիղ քսան էջ առանց նայելու թերթեցի, որպեսզի չտեսնեմ նրա աչքերի ջղայնությունը:Տատս տեսավ ամենը և ասաց."Կարմիր կովը երբեք իր կաշին չի փոխի":
-Ամեն բան անցնում է, քայքայվում, թառամում, գեղեցիկ ծառեր, կենդանիներ, շներ, շենքեր, արձաններ՝ փչանում,ոչնչանում, մարդիկ, ընկերներ, գեղեցկուհիներ...
չքնաղ օրեր, սերեր, քեֆեր, ճամփորդություններ... Բոլորը վերջ ի վերջո անցնում են, մարում, և մնում միայն հուշ, հիշողություններ:Հիմա ի՞նչ են ամենը...Միայն հիշողություններ... կան և չկան: Եղել է՝ չի եղել... Առավոտյան արթնանում ես - անկողնու մեջ ես դեռ. մութ է, տխուր ես, տխուր մտքեր են պաշարել հոգիդ, սակայն երբ միացնում ես համակարգիչը, գտնվում է համացանցում ընկերներիցդ մեկը՝ ով ուրախացում է քեզ, թեկուզ իր մեկ հատիկ ջերմ բառով: Բանում ես աչքերդ. լուսամուտը բանում ես՝ արև է, լույս, պայծառություն, սիրտդ իսկույն լցվում է կրկնակի ուրախությամբ, սիրով, հույսով, ապագայի հավատով, կյանքով, երջանկությամբ, սպասելիքներով: Իմ մտքերը, իմ ծով հոգուց դուրս են վազում, ինչպես ալիքներ և փռվում են կյանքի մեջ, երբեմն գնում են դեպի հեռուն, մինչև ընկերներիս կյանքի հեռավոր անդաստանները: Նրանց հետ միասին ապրում եմ երազների մեջ, իրական կյանքում և ոչ էլ իրականության մեջ՝ սեր, այլ ամեն ինչ երազների մեջ: Ես ապրում եմ այսպես - ոտքերս երկրի վրա, հողի վրա ամուր կանգնած, իսկ գլուխս՝ երազների, մտքերի, գաղափարների մեջ: Կուզեի հազար տարի ապրել ընկերներիս հետ, հազար տարի տարի տեսնել նրանց խենթ ու խելառ, հրճվանքով լի դեմքերը, հազար տարի սիրել, հազար տարի ապրել և նորից չմեռնել: Ինչքան լավ եմ հասկանում նրանց լեզուն: Ամեն օր տեսնելով նրանց նույնահունչ և նույնանուն դեմքերը, կարծես առաջին անգամ եմ տեսնում նրանց - ընկերներիս ՝ առօրյա և միշտ հիացնող, ընկերներիս՝ հնօրյա և միշտ ինձ հետ: ... Ես զգում եմ ինձ նրանց հետ անմեկին և անբաժան:Չգիտես ինչու, հոգուս մեջ չորս բառ կա՝ հայրենիք, ընտանիք,սեր,ընկերներ ...Համբուրելով այս չորս բառերը՝ հանձնում եմ բոլորին պահելու, իրականացնելու, ամրացնելու, զարգացնելու, հավերժացնելու:
Ամեն բան այնքան թվացյալ է դարձել, ամեն բան թվացյալ երջանկության տեսքով... Ու հիմա իմ մթագնած ուղեղում ինչ-որ տարօրինակ մի միտք է ծագել, որ գուցե ինչ-որ դեր այն կունենա՞ մեր ապագայում: Ի՞սկ ժամանակը... ժամանակը ասես կանգ է առել, ու սլաքները առաջ չեն սլանում... Ի՞սկ մարդիկ... մարդիկ ապրում են նախանձի աստիճանների վրա:Թերևս ոմանք էլ դեռ չեն հասցրել ստանալ իրենց հասանելիք մի բաժին կյանքը, ուր մնաց ապրեն այնտեղ... Ի՞սկ մենք... մենք ինչո՞ւ չենք ապրում այդ նախանձի աստիճանների վրա:Նախանձ... նախանձությունը "կյանքի" մի մասնիկ է, առանց որի կյանք չի լինում:Ատում եմ, երբ մարդիկ ասում են, թե "բարի" է իրենց նախանձը:Դե՛, դե՛...թող մեկը բացատրի ինձ, թե ո՞րն է այդ "բարի" նախանձը: Ի՞նչ է նախանձը: Անբուժելի հիվանդություն, որի առողջացման դիմաց չկա անգամ մի դեղ: Նախանձը խավար կյանքի մյուս կողմն է, նույնիսկ լույս չի տալիս ճրագի պես:Միանգամից լույս չի տալիս, որովհետև լույսը միայն հաջորդում է մութ խավարին: Ի՞նչ, ի՞նչ է նախանձը... Մեկի համար բանբասելու միջոց, մյուսի համար կենսակերպ, իսկ հաջորդի համար էլ բնավորություն և այսպես շարունակ... Իսկ բնավորությանն էլ ընտելանալ է պետք, բնավորության հետ պետք է հաշտվել, այն փոփոխման ենթակա չէ, այն մարդու էությունն է: Իսկ նախանձը. դա ընդամենը կարող եք հանել ձեր միջից և փոխել ձեր ապրելու վայրը, ոչ թե նույնիսկ քնած ժամանակ ապրեք նախանձի աստիճանների վրա: Հիմա ձեզանից մի քանիսը մտածում են մտքում, որ գժվել եմ ես, ու էս ինչե՞ր եմ խոսում, բայց, եթե ուշադիր լինեք ձեր շրջապատում կատարվելիքին, դուք էլ կգժվեք ու էլ չեք կարծի, ձեզ կսկսի թվալ, թե դուք էլ եք ապրում այդ աստիճանների վրա, իսկ երբ կթվա՝ անհապաղ խաչակնքվեք...
Երևանը, նրա մթնոլորտը լցված են հայության ձայնով, հայերենով: Ականջդ օրեցօր, ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն վայրկյան լցվում է հայությամբ և հայերենով: Ականջդ միալար հայության մեջն է, հայերենի մեջ: Պառկում ես և լսում՝ ծառերը հայերն են սոսափում, թռչունները հայերեն են ծլվլում, առվակները հայերեն են խոխոջում: Ամեն քար ու իր, աստղ ու երկինք հայերեն, հայկական, հայաշունչ:Մարդ միայն իր հայրենիքում կարող է մնալ հարազատ, ազգային: Մոսկվայում լսում ես ռուսերեն, մթնոլորտը տոգորված է միայն ռուսությամբ: Ամեն հյուլե՝ ռուսական է: Առաջին օրը Երևանում՝ հափշտակված, հիացած... Գրիչս գողացան...Իրականությունը սկսվեց: Անուրջն անցավ, ոսկե մշուշը ցրվեց. մտա իրականության մեջ, իրականությունը մուտք գործեց երազի դղյակի մեջ: Երբ Երևանում ես, ուր մանր մարդիկ ուզում են քեզ վնասել, բամբասանք, նախանձ, չարակամություն - ուղղակի ատում ես հայությունն ու հայրենիքը, սերդ փոխվում է ատելության, բայց հենց որ գլուխդ բարձրացնում ես և նայում Մասիսին, հոգիդ լցվում է հայրենասիրությամբ, սիրում ես հայրենիքն ու հայությունը: Այդպիսի միստիկ ազդեցություն ունի Մասիսը, ներշնչուն է: Ես հայ եմ, իսկ դո՞ւ...
Մենք ազգ էինք մի 25 տարի առաջ. հիմա վերածվեցինք ժողովրդի՝ տնտեսային հարցերով զբաղվող մի համայնքի: Չկա ընդհանուր շաղկապող գաղափար՝ ազգային ոգին, նպատակները առաջնորդող: Պետք է դառնանք նորից ազգ և ազգություն: Ի՞նչն են ազգային տարրերը - հայրենիքը, լեզու, պատմություն, մտայնություն, նպատակներ և ազգային հոգի: Եվ այդ ոգին կրող ինտելիգենցիան, ընտանիքը: Առանց հողի ազգություն չկա, առանց լեզվի՝ նույնպես: Ինչպես առանց ժողովրդի հողը արժեք չունի, առանց հողի ո՛չ ոգին և ո՛չ ժողովուրդը արժեք չունեն: Ուրեմն՝ երրորդություն: Մենք հիմա առաջին երկուսը ունենք՝ հայ ժողովուրդ և ոգի, երրորդը՝ հող չունենք և մանավանդ ոգեկիրներ չունենք: Ավերակ վանքերը, բերդերը, պարիսպները ավելի հզոր են հայերին հայ պահելու, քան շեն վանքերը և այլ կանգուն գործող շենքերը... Երազը, երևակայությունը ավելի հզոր է... Այս նվիրական քարերն են հայերին հայ պահել մեր պետությունը կործանելուց հետո, դառը դարերի ընթացքում: Երբ հայ գյուղացին տեսնում է մի ավերակ, երեսը խաչակնքում է, համբուրում... Նա գիտակցում է, որ սա իր տունն է, իր պապերն են շինել, իր արքաները... Այս քարերը անժխտելի ապացույց են, որ այս երկիրը միշտ իրենն է եղել և է, և պիտի լինի...
Եղել են չասված, անավարտ խոսքեր, որ հաճախ մարդիկ շրջանցում են, չեն ասում իրար, բայց հետո անցնում է ժամանակ ու ինքդ էլ հասկանում ես, որ դա հետք է թողել քո մեջ, պետք էր ասել, միգուցե դրանից և՛ լավ լիներ, և՛ վատ:Ու որոշում ես գնալ ու ասել, բայց հետո հասկանում ես, որ անիմաստ էր, այդ մարդը դրա կարիքը չուներ ո՛չ առաջ, ո՛չ էլ հիմա, ու դրանից ոչինչ չի փոխվում:Դու ասացիր՝ ցույց տալու քո պարզությունը, որ թաքցնելու ոչինչ չունես, ու թող որ դա լինի մի քիչ կոպիտ, բայց կարևորը՝ անկեղծ: Կան նաև մարդիկ, որոնց մոտ անկեղծության չափդ չպիտի անցնես . նա այնպես չի հասկանա, ինչպես դու, որովհետև նա այնպես չի հագնվում, ինչպես դու,այնպես չի շպարվում, ինչպես դու:Դրանք մարդուն բնորոշ շատ տիպիկ բաներ են ու կարող են նրա մասին շատ բան պատմել:Ու եթե նրա մոտ քո անկեղծության չափը անցնես, դա մի օր ինչ-որ ձևով կգա ու քեզ կվնասի: Վստահիր, բայց ստուգիր: Գաղտնի գործակալն անգամ այդ սահմանը չի հատի, բայց, միևնույն է , ժամանակը ցույց տվեց, որ ոչ բոլորն են վստահելի: Միշտ զգում եմ, երբ ինձ խաբում են: Երբեմն նաև գիտակցաբար եմ թույլ տալիս ինձ խաբել, որ տեսնեմ այդպես մինչև ուր է հասնելու:
Սովորել եմ ասել՝ ոչ: Երբեմն լինում են պահեր, երբ ինչ-որ բան չկա, բայց զգում ես, որ շատ ագրեսիվ ես, նեռվային, որովհետև ինչ-որ բան քեզ անհանգստացնում է:Դա կարող է լինել հեռավորություն, կարոտ, անորոշություն, ցանկացած մի բան, որ ուղղակի չի լինում: Ոմանք ասում են, թե ՆՐԱՆՔ "բոլորը նույն սանրի կտավ են" . և ՆՐԱՆՑ կառավարելն ու հմայելը առանձնապես մեծ ջանքեր չի պահանջում: Ոմանց համար էլ ՆՐԱՆՔ նույնքան ծանոթ ու հասանելի են, որքան մի հեռավոր մոլորակի բնակիչներ: Ավելի դժվար է ասել՝ ոչ, քան՝ այո: Ինչն այնքան էլ ճիշտ չէ, բայց կան մարդիկ, որոնց պետք է երկրորդ ու անգամ երրորդ հնարավորություն էլ տալ:Դա կարող ես տալ այն մարդուն, ով քեզ համար թանկ է ու հետաքրքիր: Մի տեսակ տարօրինակ է: Նույնիսկ մարդիկ են տարօրինակ: Սկսել եմ չհասկանալ: Խոսում ու ապրում են իրենք իրենց հակասելով: Ապրում են "տարօրինակության" մեջ: Ոչ նրանց ոչ-ն է ո՛չ, ոչ էլ այո-ն՝ այո՛: Եվ այսպես. ինչպես կասեին ֆրանսիացիները՝ cher cher la femme...
Ինչպես ասում է հայկական-ավանդական ասացվածքը. "Կարմիր կովը իր կաշին չի փոխի":Թերևս վերոհիշյալը ոչ թե վերաբերվում է տատմորս, այլ նրա երեխաների թոռներին՝ հատկապես ինձ:
Հասել են տեղ և ինչ են տեսել՝ անբեկանելին:100-ամյա կինը ծաղկանոցում խնամում է իր ծաղիկները:Սիրտները տեղն է ընկել:
